Pijlinkvissen (Foto: Marion Haarsma)

MOO-portaal      MOO-Facebook      MOO-resultaten      Contact      Meehelpen

Het Monitoringproject Onderwater Oever (MOO) is gestart in 1994 en heeft tot doel veranderingen in het onderwaterleven te signaleren. Sindsdien doen vele sportuikers mee aan het project. Wie aan het MOO  meedoet, draagt bij aan het opbouwen van kennis over de onderwater natuur. Die kennis kan door de overheid worden gebruikt om de natuur beter te beheren en te beschermen. Maar door mee te doen aan het MOO draag je ook bij aan de opbouw van kennis over de relaties tussen diersoorten, over wanneer dieren zich voortplanten en de invloed van klimaat op populaties van soorten. De MOO-methode is systematisch, maar zeker niet moeilijk. Het MOO maakt het duiken veel interessanter!

 

Interesse?  

Als je interesse hebt in het leven onderwater ben je van harte welkom als MOO-waarnemer. Stuur een mail naar anemoon@cistron.nl voor vragen of om een afspraak te maken om met een ervaren MOO-waarnemer mee te duiken. Je kan je ook direct aanmelden door een account aan te maken op het MOO-portaal.  Via dit portaal kan je je waarnemingen invoeren. Als je een Facebook-account hebt, kijk dan ook eens op de MOO-Facebook-pagina.. Ook daar kan je terecht met al je vragen over het MOO en over al het onderwaterleven.

 

Doelen

Het MOO richt zicht zich op diersoorten die door duikers goed kunnen worden herkend en vooral op gebieden en lokaties in Nederland waar veel gedoken wordt zoals de Oosterschelde, het Grevelingenmeer en Wrakken op de Noordzee. Maar MOO-waarnemingen van alle mogelijke soorten en locaties in Nederland en Caribisch Nederland zijn welkom. Het doel is vooral het signaleren van:

• veranderingen in populatieaantallen
• veranderingen in verspreiding
• verandering in seizoenspatronen
• nieuwe exoten

Het MOO vomt tevens een onderdeel van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), waarbij de methodische kwaliteitsborging van de afzonderlijke monitoringprojecten wordt verzorgd door het Centraal Bureau voor de Statistiek. Speciaal voor dit netwerk richt Stichting ANEMOON zich op de Typische soorten van het Europese Habitattype 'Grote, ondiepe kreken en baaien' (H1160). In Nederland bevindt zich dit Habitattype binnen het Natura2000-gebied de Oosterschelde. Typische soorten worden gebruikt als indicatoren om de  kwaliteit van de abiotische toestand en biotische structuur te bepalen. Voor Hatitattype H1160, gelegen in de Oosterschelde, zijn de volgende Typische Soorten bij het MOO betrokken Zee-anjelier, Zeepier, Mossel, Kokkel, Platte oester, Wulk, Strandkrab, Schelpkokerworm, Zeeklit, Brakwatergrondel, Glasgrondel, Haring, Schar, Wijting, Geep,Gewone zeedonderpad, Botervis, Bot, Schol, Zwarte grondel, Zeestekelbaars, Steenbolk en Puitaal. Aantalsveranderingen worden meegenomen in de zesjaarlijkse beoordeling van de Habitattypen die middels de Habitat-rapportage wordt gerapporteerd aan de Europese Unie.
 

 

Hoe werkt het MOO?

 

Periode

Het MOO-seizoen loopt het hele jaar door. Zowel in hartje winter als in de zomer kunnen duiken worden gemaakt en MOO-waarnemingen worden doorgegeven. Met deze gegevens kunnen de seizoenspatronen van soorten worden bepaald.

 

Voorbereiding

MOO-waarnemers kiezen zelf hun duiklocaties. Dat kan met behulp van het MOO-locatie-overzicht. De enige materialen die nodig zijn, zijn een onderwaterlei en potlood, een onderwatercamera, een goed naslagwerk en toegang tot het internet om je waarnemingen door te geven. In principe is het de bedoeling dat de MOO-waarnemer en zijn of haar buddy nog voor de duik bepalen op welke soorten ze wel en niet willen of kunnen letten. Dit is nodig om een goed onderscheid te kunnen maken tussen twee situaties, te weten:

1. soort niet waargenomen door afwezigheid of zeer lage aantallen,
2. soort niet waargenomen doordat de MOO-waarnemer de soort niet kan herkennen.

In situatie 1 hebben we te maken met een 'echte Nul-waarneming' en in situatie 2 met een 'Missing Value'. Als beide situaties worden verwisseld, kunnen de trefkansen niet goed worden berekend. Daarom vragen we van de waarnemers nadrukkelijk om al vóór de duik op het formulier aan te geven welke soorten ze niet kennen of/en waarop ze niet van plan zijn te gaan letten. Dit doen ze door een kruisje te zetten in de kolom ‘?’. Als na de duik toch blijkt dat op bepaalde soorten niet (goed) is gelet, kan voor die soorten alsnog de kolom '?' worden aangekruist. Beginners wordt aangeraden eerst met een klein aantal soorten te beginnen.

 

Tijdens de duik

Het verzamelen van waarnemingen door ANEMOON vrijwilligers gebeurt met de 'Roving Diver Technique (RDT)', een visuele onderzoeksmethode speciaal ontworpen voor het verkrijgen van data door vrijwilligers. Tijdens de duik proberen de MOO-waarnemers zo goed mogelijk te letten op de 'opletsoorten' die ze zelf hebben aangegeven (die waarachter ze geen kruisje hebben gezet in de vraagteken-kolom). Ze proberen vervolgens van deze soorten te tellen hoeveel er tijdens de duik zijn waargenomen. Gaat het om kolonievormede soorten gaat, dan wordt een schatting gemaakt van het aantal waargenomen kolonies.Roving Diver Technique (RDT)

Tijdens een MOO-duik, zwemmen de duikers vrij rond op de duiklocatie en nemen elke soort waar die ze herkennen. Soorten en geschatte aantallen kunnen op een meegenomen lei worden genoteerd. De zoektocht naar soorten begint zodra de duiker onderwater is. Het doel is om zoveel mogelijk verschillende soorten waar te nemen, dus kijk ook tussen stenen en in de waterkolom.

 

Na de duik

Na de duik vult het buddypaar het MOO-formulier in. Naast gegevens over de locatie, de datum, de tijd en de namen van de waarnemers, plaatsen ze achter elk van de soorten een kruisje in de kolom die van toepassing is. Er zijn vijf klasse-kolommen, aangeduid met de tekens ?, 0, Z, A en M.

De betekenis is als volgt:

?	Onbekend, soort bij mij (ons) onbekend, of vinden we moeilijk te herkennen
0	Nul exemplaren, wel op deze soort gelet, maar niet waargenomen
Z	1 tot 9 exemplaren of kolonies (Zeldzaam)
A	0 tot 99 exemplaren of kolonies (Algemeen)
M	100 of meer exemplaren of kolonies (Massaal)

 

Bijschrijfsoorten

Voor soorten die niet op het formulier staan is er wel ruimte ook deze bij te schrijven. Ook daar kan het waargenomen aantal worden vermeld via een code Z, A of M of middels een kruisje in de juiste kolom.

 

Doorgeven van waarnemingen

Waarnemingen worden doorgegeven via het ANEMOON-portaal. 

1. Vul alle waarnemingen na de duik zo snel mogelijk in op het MOO-portaal, zodat waarnemingen van meerdere duiken niet door elkaar worden gehaald
2. Met dit portaal je per soortgroep kiezen of je op soorten wilt letten en of je op de lange of korte lijst van soorten wilt letten. Zo kan je zelf je MOO-formulier samenstellen. Via je browser kan je een print maken van de soortenlijst en zo kan je ook op papierformulier bij de hand hebben zodat je die direct na de duik kan invullen. 
3. Laat geen waarnemingen verloren. Laat geen papierenformulieren in de auto of de kast liggen.

 

Resultaten

Resultaten van het MOO worden gepubliceeerd in de serie Het Duiken Gebruiken

 

Door: Sylvia van Leeuwen, Adriaan Gmelig Meyling en Niels Schrieken. Versie: 21 december. 2016


Green Sea Trutle Chelonia mydas (bron: Marion Haarsma)

Sint Eustatius is een eiland binnen het Nederlands Caribisch gebied. De koraalriffen en zeegrasvelden rond dit eiland zijn bijzonder soortenrijk. Jaarlijks wordt het eiland bezocht door vele toeristen om de schoonheid onderwater te ervaren. Stichting ANEMOON vindt het belangrijk om overheden en toeristen te informeren en te betrekken bij het onderwaterleven van Caribisch Nederland.

The Dutch Caribbean island of St. Eustatius has a very rich marine life, with coral reefs, sea grass beds and other marine habitats. Every year many tourists visit the island to explore this underwater beauty, and to see the rich fauna and flora of marine animals and plants. The ANEMOON Foundation wants to inform and involve both the public and the government in the marine life of the Dutch Caribbean. For more explanation in English follow the link, EUX.

Daarom wil Stichting ANEMOON informatie over de mariene flora en fauna rond het eiland verzamelen en delen met anderen. Voor het beheer en de bescherming van het Nationale Mariene Park is belangstelling voor en goede kennis van de mariene natuur belangrijk. ANEMOON wil hieraan een bijdrage leveren en die verder uitbreiden: welke soorten leven rond St. Eustatius? Waar leven bijzondere en kwetsbare soorten? Welke soorten nemen toe- en af en welke factoren spelen daarbij een rol? De afgelopen jaren is er veel kennis opgebouwd, maar er valt ook nog heel veel te ontdekken. Via het monitoringproject van ANEMOON kan iedereen die dat wil, daaraan bijdragen.

Maak kennis met de mariene biodiversiteit rond St. Eustatius
Meer informatie over de planten en dieren die rond St. Eustatius leven vind je:

• In de 'Field Guide of the Marine Life of St. Eustatius'. Deze gids bevat bijna 300 prachtige kleurenfoto’s en korte beschrijvingen van vissen, zeeschildpadden, zeesterren, koralen, zeeslakken, krabben, wieren, sponzen en vele andere organismen die rond St. Eustatius leven. Het boek bevat zowel de meest gewone soorten rond St. Eustatius. Een deel daarvan kan ook elders in de Cariben worden waargenomen. Daarnaast bevat de gids opvallende en bijzondere soorten die kenmerkend of zelfs endemisch zijn voor het eiland en de omgeving. Hier kun je een hoge resolutie pdf voor een snelle internet verbinding downloaden. Hier kun je een lage resolutie pdf voor een trage internet verbinding downloaden. Een gedrukte versie is te bestellen via amazon.com. De prijs is € 19,99.
• In het Flora- en fauna overzicht op deze website. Hier vindt u afbeeldingen en uitgebreidere informatie over meer dan 190 Caribische soorten.

Help mee met de monitoring van het zeeleven rond St. Eustatius

Iedereen die op St. Eustatius woont of er tijdelijk verblijft voor vakantie, studie of zaken.en gaat duiken of snorkelen, kan een waardevolle bijdrage leveren aan de monitoring van het zeeleven rond het eiland. In 2017 start Stichting ANEMOON in samenwerking met STENAPA (de organisatie die het mariene park beheert) een project dat vergelijkbaar is met het Nederlandse MOO-project het St. Eustatius Mariene Monitoring Project (SEM). Wie gaat duiken of snorkelen op St. Eustatius, kan op verschillende manieren waarnemingen doorgeven:

• Gebruik de aantrekkelijke en eenvoudige 'Observation Form for Diving and Snorkeling'. Op deze kaart staan 11 goed herkenbare en spannende soorten met een duidelijke foto en een korte beschrijving. Deze soorten zijn speciaal voor St. Eustatius geselecteerd. Deze kaart is geschikt voor iedereen, zelfs al heb je geen voorkennis van soorten in het Caribisch gebied.
• Een uitgebreid 'Extended Observation Form' voor gevorderde waarnemers met een goede soortenkennis van het Caribisch gebied. Net als bij het Nederlands MOO-project geldt voor het Caribisch MOO-project dat je niet verplicht bent om op alle soorten te letten. Je kan zelf kiezen op welke soorten je tijdens de duik wilt richten.
• Losse waarnemingen en foto’s kun je delen via twee internationale varianten van de in Nederland bekende website waarneming namelijk via St. Eustatius, statia.observation.org of via inaturalist.org.
• Waarnemingen kun je ook per post doorgegeven aan Stichting ANEMOON, Postbus 29, 2120 AA Bennebroek, Nederland, of e-mailen naar stichting ANEMOON: anemoon@cistron.nl.

Contact
Contact Wil je mee doen? En hebt je nog vragen?  Neem dan contact op met Stichting ANEMOON.

Voorbereidende projectactiviteiten 2015-2016
In 2015 en 2016 heeft Stichting ANEMOON het project “Conserveren en monitoren van de marine biodiversiteit van Sint Eustatius” uitgevoerd. De doelstelling van dit project waren:

• Het deelnemen aan de mariene expeditie 2015 naar Sint Eustatius, samen met Naturalis Biodiversity Center;
• Het opzetten van een kennisnetwerk;
• Het toegankelijk maken van informatie over soorten die bij monitoring (kunnen) worden betrokken;
• Het opstarten van monitoring met behulp van vrijwilligers en het ontwikkelen van de daarvoor benodigde formulieren.

Resultaten voorgekomen uit het project:

• Gids over de mariene fauna van Sint Eustatius
• Informatie op de website over meer dan 190 mariene Caribische soorten
• Een aantrekkelijke MOO-invulkaart met goed herkenbare soorten voor starters
• Een MOO-formulier voor gevorderde waarnemers (zie hierboven)
• Een kennisnetwerk met betrekking tot de mariene flora en fauna waaraan de volgende organisaties deelnemen: Stichting ANEMOON, Naturalis Biodiversity Center, STENAPA,  Dutch Caribbean Nature Alliance (DCNA), Les Fruits de Mer en Caribbean Netherlands Science Institute (CNSI)
• Burgerwetenschappers van ANEMOON hebben deelgenomen aan de St. Eustatius mariene expeditie 2015. Deze expeditie werd in juni 2015 georganiseerd door het Naturalis Biodiversity Center en ANEMOON en had als doel om de mariene biodiversiteit te onderzoeken. Klik hier voor de blogs van de Naturalis expeditie. Burgerwetenschappers van ANEMOON hebben een inhoudelijke bijdrage geleverd aan het expeditierapport.

 

Eerdere ervaring met monitoring door sportduikers
In Nederland monitoren duikers van Stichting ANEMOON sinds 1993 de mariene flora en fauna. Eén van de projecten is het Monitoring Project Onderwateroever (MOO) waarbij waarnemers na de duik waargenomen aantallen per soort noteren. Het MOO is zo opgezet dat waarnemers op een deel van de soorten kunnen letten. Zo kunnen ook waarnemers met nog weinig ervaring gemakkelijk mee. Met de MOO-methode kan worden bepaalde welke soorten toe- en afnemen. Overheden en natuurbeheerders kunnen met die kennis gerichter beschermen. Maar kennis over de onderwaternatuur wordt ook uitgedragen aan sportduikers. Want wie meer weet, beleeft meer, en gaat respectvoller om met de natuur.

Toekomst
De ontwikkelde producten zullen zoveel mogelijk digitaal worden verspreid onder geïnteresseerde toeristen. In gedrukte vorm worden de producten verspreid onder bewoners en toeristen via STENAPA, de duikscholen en andere organisaties die aan het project meegewerkt hebben. Ook accommodatie-eigenaren vragen we het project onder de aandacht van hun gasten te brengen.
Waarnemingen kunnen worden doorgegeven aan Stichting ANEMOON, Postbus 29, 2120 AA, Bennebroek Nederland of worden ge-e-maild aan anemoon@cistron.nl. Wellicht kunnen we in de toekomst een invoerapp of een invoerportal via de website aanbieden. Deze waarnemingen komen beschikbaar voor STENAPA en andere organisaties en burgerwetenschappers die deelnemen aan het kennisnetwerk.

 

Dank
Het project Conserveren en monitoren van de marine biodiversiteit van Sint Eustatius kon in 2015 en 2016 worden uitgevoerd dankzij de financiële ondersteuning van het Prins Bernhard Cultuurfonds Caribisch Gebied. Daarnaast heeft een groot aantal vrijwilligers zich belangeloos voor het project ingespannen. Wij zijn hen daarvoor zeer erkentelijk, want zonder deze steun hadden wij dit project niet kunnen realiseren.

Het Caribisch Nederland project is een uitbreiding van het MOO-project naar Bonaire, St. Eustatius en Saba. Sinds 10 oktober 2010 zijn de drie eilanden bijzondere gemeenten van Nederland. Dit project wordt uitgevoerd door sportduikende burgerwetenschappers. De MOO-waarnemers verzamelen tijdens de duik de aanwezigheid/afwezigheid en de abundantie van 150 karakteristieke soorten. De informatie wordt genoteerd op het MOO-formulier voor Caribische Nederland. Op deze manier wordt inzicht verkregen in de verspreiding, trends en seizoenspatronen van deze karakteristieke soorten. Het formulier is voor beginnende en gevorderde burgerwetenschapppers. U kunt dus meedoen als u één soort goed kunt herkennen. Op dit moment zijn er twee formulieren één voor het benedenwindse eiland Bonaire in PDF en XLS en één voor het bovenwindse eiland St. Eustatius.

Doel

Het signaleren van populatieveranderingen van een honderdvijftigtal goed herkenbare mariene soorten uit tal van diergroepen. Het verkrijgen van ecologische kennis met betrekking tot verspreiding, jaarfluctuaties en seizoensfluctuaties. Het signaleren van nieuwe diersoorten, waaronder exoten, rond de betreffende eilanden. Het aandragen van informatie ten behoeve van natuurbeleid en natuurbehoud. Vergroting van de belangstelling, kennis en de waardering voor de onderwaternatuur bij sportduikers en anderen. 

Werkwijze

Voorbereiding

De waarnemers kunnen een duiklocatie van Caribisch Nederland kiezen met behulp van

• Duiklocatieoverzicht Bonaire
• Duiklocatieoverzicht Sint Eustatius
• Duiklocatieoverzicht Saba

Elke duik- en snorkellocatie is een geschikte MOO-locatie. Hoe meer verspreid op het eiland en van hoe

Vóór de duik meer verschillende duiklocaties waarnemingen komen, des te beter wordt het beeld van het onderwaterleven rond het eiland. We begrijpen dat een aantal locaties favoriete duik- of snorkellocaties zijn, maar we promoten zoveel mogelijk alle locaties. 

Zeekatten (Foto: Marion Haarsma)

Het mariene milieu van Nederland heeft een enorme biodiversiteit. Langdurige monitoring is van groot belang om complexe interacties en processen in het ecosysteem te begrijpen. Het Monitoring Project Onderwater Oever (MOO) van Stichting ANEMOON inventariseert al sinds 1994 de mariene flora en fauna van Nederland. Bij dit project inventariseren duikende waarnemers of systematische wijze goed herkenbare mariene organismen op vrijwillige basis. Daaronder bevinden zich ook 24 Typische Soorten van de Oosterschelde (Europees Habitattype H1160) die gemonitord worden in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM).   

In het rapport 'Het Duiken Gebruiken 4' worden de resultaten van 25 jaar MOO-gegevens (periode 1994-2018) gepresenteerd. Voor 162 soorten worden de trends, seizoenspatronen en verspreidingskaarten voor de Oosterschelde en het Grevelingenmeer gegeven, alsmede de verspreidingskaarten van de Nederlandse Noordzee. De trends worden uitgebreid besproken per soortgroep. Daarnaast wordt in drie thema-hoofdstukken extra aandacht besteed aan:

• de biodiversiteit van de schelpdierbank aan de Noordzeezijde van de Brouwersdam
• de trends van Typische Soorten van het Europese habitattype H1160 'Grote, ondiepe kreken en baaien’,
• exoten en andere nieuwkomers in de Oosterschelde sinds 1978

De rapportage vormt een verkenning van de MOO-gegevens die tot op heden zijn verzameld. De weergegeven grafieken en kaarten kunnen worden beschouwd als basismateriaal voor verder onderzoek, waar dieper op wordt ingegaan in het hoofdstuk Aanbevelingen, en kunnen bijvoorbeeld worden aangewend ten behoeve van het beheer van de Oosterschelde en het Grevelingenmeer.

Downloads

• Het Duiken Gebruiken 4 Rapport
• Het Duiken Gebruiken 4 Bijlage 1: Lijst met MOO-locaties en coördinaten
• Het Duiken Gebruiken 4 Bijlage 2: Toegepaste MOO-formulieren
• Het Duiken Gebruiken 4 Bijlage 3: Lijst met bijschrijfsoorten en voorkomen
• Het Duiken Gebruiken 4 Bijlage 4: Weergave van trends, seizoenspatronen en verspreidingskaarten

Oudere versies van Het Duiken Gebruiken

• Het duiken Gebruiken 3
• Het duiken Gebruiken 2
• Het duiken Gebruiken 1